Đường biên giới đất liền Việt Nam - Trung Quốc dài 1.449,566 km (trong đó đường biên giới đi theo sông, suối là 383,914 km) tiếp giáp giữa 7 tỉnh của Việt Nam: Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai, Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn và Quảng Ninh với tỉnh Vân Nam và khu tự trị dân tộc Choang - Quảng Tây, Trung Quốc. Phía Việt Nam có 168 xã, phường, thị trấn, 34 huyện, thị xã, thành phố biên giới, 72 đồn biên phòng. Phía Trung Quốc có 14 huyện biên giới, 9 trạm hội ngộ, hội đàm, 7 đơn vị, 29 tổ công tác và đài quan sát của lực lượng Bộ đội Biên phòng; 9 trạm kiểm soát biên phòng và 3 đơn vị của lực lượng công an biên phòng.
Lực lượng biên phòng Việt Nam và Trung Quốc kiểm tra mốc quốc giới. |
Địa hình các tỉnh tuyến biên giới Việt Nam - Trung Quốc phức tạp, không đồng nhất, có nhiều dãy núi cao từ 2.000 - 3.000m. Hệ thống núi ở phía Tây (Lai Châu, Lao Cai) đều chạy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam, có độ dốc lớn, mức độ chia cắt sâu và chia cắt ngang đều lớn. Khu vực Đông Bắc đồi, núi thấp độ cao trung bình 600-700m và thấp dần chạy ra sát biển khiến cho dải đồng bằng ven biển rất hẹp.
Sự phân bố dân cư các xã biên giới mang tính đặc thù của vùng núi cao, vùng sâu, vùng xa, địa hình bị chia cắt mạnh. Nhìn chung đây là khu vực có dân cư thưa, toàn tuyến có 20 dân tộc cư trú; dọc tuyến chủ yếu là dân tộc thiểu số, phổ biến nhất là Tày và Nùng; nhiều dân tộc thiếu số có quan hệ sắc tộc, dòng họ và có chung đặc điểm về văn hóa với các dân tộc bên kia biên giới.
Có một thực tế lịch sử là đồng bào các dân tộc vùng biên giới Việt Nam - Trung Quốc có tâm lý không “an cư” vì thường bị sức ép từ bên kia biên giới. Do đời sống kinh tế và điều kiện xã hội thiếu thốn, trình độ dân trí thấp, dịch bệnh vẫn còn xảy ra; hiện tượng thất học và nạn mù chữ gia tăng; đời sống tinh thần của bà con dân tộc thiểu số còn nhiều thiếu thốn và lạc hậu.
Biên giới Việt - Trung được hình thành từ lâu đời, đến thời kỳ nhà nước Văn Lang, Âu Lạc và đầu kỷ nguyên độc lập (khoảng năm 968) biên giới Việt Nam - Trung Quốc được hình thành chủ yếu theo tập quán, dựa theo ranh giới các điểm có dân cư sinh sống, ở những nơi có đường qua lại hai bên đặt các Đồn, Ải để quản lý việc qua lại.
Ngày 29/6/1887, tại Bắc Kinh/Trung Quốc, Pháp đại diện phía Việt Nam (đang đô hộ Việt Nam) đã ký Công ước hoạch định biên giới với nhà Thanh đại diện phía Trung Quốc (gọi là công ước năm 1887) trong đó chưa có vùng Phong Thổ và Mường Tè/Lai Châu.
Đến năm 1895, hai bên ký công ước bổ sung cho công ước 1887 hoạch định dứt điểm biên giới Việt Nam - Trung Quốc và biên giới Lào - Trung Quốc. Thực hiện Công ước 1887 - 1895, hai bên đã thống nhất cắm 314 cột mốc trên biên giới từ Lai Châu đến Quảng Ninh. Sau khi ký Công ước 1887 và Công ước bổ sung 1895 đến trước khi Việt Nam giành được độc lập, Pháp và nhà Thanh không ký thêm văn bản pháp lý nào liên quan đến việc thay đổi hoặc sửa đổi đường biên giới.
Sau khi cách mạng hai nước thành công (Việt Nam năm 1945, Trung Quốc năm 1949), năm 1957 - 1958 hai Đảng gửi thư cho nhau thoả thuận: “Duy trì nguyên trạng đường biên giới lịch sử để lại” tôn trọng và quản lý đường biên giới theo Công uớc Pháp - Thanh (1887-1895).
Năm 1991, hai nước bình thường hóa quan hệ, thông qua thương lượng giải quyết hòa bình vấn đề biên giới, Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và Chính phủ nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa ký “Hiệp định tạm thời về việc giải quyết các công việc trên vùng biên giới”. Sau đó, hai nước đồng ý đẩy nhanh tiến trình đàm phán giải quyết cả biên giới trên bộ, trên biển, trước mắt giải quyết biên giới trên bộ và Vịnh Bắc Bộ.
Ngày 30/12/1999, đại diện hai nước đã ký “Hiệp ước biên giới trên đất liền giữa nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa”.
TTVH