Chỉ 21 ngày sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, thực dân Pháp núp sau lưng đồng minh Anh đã kéo vào Sài Gòn, gây hấn, lấn chiếm, nổ súng xâm lược nước ta lần nữa.
Đêm 22 rạng ngày 23/9/1945, quân Pháp nổ súng đánh úp Sài Gòn, chiếm các vị trí trọng yếu: trụ sở Uỷ ban nhân dân Nam Bộ (trụ sở Uỷ ban nhân dân thành phố hiện nay), trụ sở Quốc gia tự vệ cuộc, Đài phát thanh, Bưu điện, Kho bạc, Nhà đèn… Mặc dù lực lượng quân Pháp áp đảo, nhưng các chiến sĩ ta đã anh dũng chống trả quyết liệt. Đến chiều 23/9/1945 thì tiếng súng kháng chiến đã nổ khắp thành phố, các ụ chiến đấu mọc lên khắp nơi.
Giữa lúc tiếng súng còn đang nổ ran nhiều nơi trong thành phố, vào sáng sớm ngày 23/9/1945, Xứ uỷ, Uỷ ban nhân dân và Uỷ ban kháng chiến Nam Bộ triệu tập cuộc họp liên tịch khẩn cấp tại số 629 đường Cây Mai (nay là đường Nguyễn Trãi, Quận 5), có đại diện Ban Thường vụ Trung ương Đảng và Tổng bộ Việt Minh tham dự, đi đến quyết định vừa đánh điện báo cáo và xin chỉ thị của Trung ương, vừa phát động kháng chiến ngay lập tức. Hội nghị đã thông qua “Lời kêu gọi của Uỷ ban kháng chiến Nam Bộ”. Sau khi nhắc lại lời thề “Độc lập hay là chết!” trong Lễ Độc lập tại Sài Gòn ngày 02/9/1945, Uỷ ban kháng chiến Nam Bộ xác định: “Từ giờ phút này, nhiệm vụ hàng đầu của chúng ta là tiêu diệt giặc Pháp và tay sai của chúng” và kết thúc bằng câu: “Cuộc kháng chiến bắt đầu!”. Lời kêu gọi được phát đi ngay sáng 23/9.
Hưởng ứng “Lời kêu gọi của Uỷ ban kháng chiến Nam Bộ”, trận tấn công bót Thương Khẩu (Quận 4) là một trong những trận đánh lớn nhất trong ngày mở màn cuộc kháng chiến. Trong đêm 23 và rạng sáng 24/9/1945, lực lượng ta gồm quần chúng ở Xóm Chiếu – Khánh Hội, Tân Thuận, Tân Quy, công nhân các hãng Faci, Caric, Nisaki, lực lượng thanh niên quyết tử, Công đoàn xung phong tuần hành trên đường Jean Eudel (nay là đường Nguyễn Tất Thành) hướng về phía Cầu Quay (nay là cầu Khánh Hội). Bọn giặc đã nổ súng vào đoàn tuần hành, nhưng những người lãnh đạo chỉ huy đã nhanh chóng dãn đội hình để tránh thương vong. Một đội xung kích chia thành những mũi nhỏ đánh chiếm bót Thương Khẩu ở đường Jean Eudel (nay là đường Nguyễn Tất Thành) phía trước Thương Cảng Sài Gòn. Trận chiến đấu diễn ra hết sức quyết liệt, quân ta đã dùng lựu đạn diệt địch trong lô cốt, cướp súng địch đánh địch, đến hơn 8 giờ sáng thì lực lượng của ta làm chủ hoàn toàn bót Thương Khẩu, thu nhiều súng đạn, bắt sống trưởng bót là đại úy Paul Jean và nhiều tù binh. Thừa thắng, các chiến sĩ đánh chiếm bót số 6 trên đường Fonk (nay là đường Đoàn Như Hài), giải thoát hơn 70 thanh niên bị địch giam giữ tại đây. Đến 10 giờ sáng cùng ngày ta làm chủ khu vực này. Vị trí bót Thương Khẩu hiện nay chính là trụ sở Bộ đội Biên phòng Cửa khẩu Cảng thành phố Hồ Chí Minh trên đường Nguyễn Tất Thành, còn vị trí bót số 6 là trụ sở Công an Quận 4 ngày nay trên đường Đoàn Như Hài.
Ngày 23/9/1945 trở thành “Ngày Nam Bộ kháng chiến”, với ngọn tầm vông và chiếc nóp đã đi vào lịch sử của dân tộc ta như một hình ảnh sống động, hào hùng về tinh thần quyết chiến của nhân dân Nam Bộ trước họa xâm lăng. Nhân dân Quận 4 đã vinh dự cùng với nhân dân Sài Gòn - Chợ Lớn chính thức bước vào cuộc kháng chiến “gian lao mà anh dũng” sớm nhất trong suốt 30 năm. Dấu tích và âm vang trận đánh hào hùng năm xưa tại bót Thương Khẩu và bót số 6, vẫn mãi là niềm tự hào của nhân dân Quận 4.
Nguyễn Văn Hóa (tổng hợp)