Tháng 2 năm 1911, sau mấy tháng dạy học ở Trường Dục Thanh (Phan Thiết), Chủ tịch Hồ Chí Minh lúc này mang tên Nguyễn Tất Thành rời trường đi Sài Gòn, thực hiện hoài bão từng nung nấu là tìm cách sang Pháp và các nước phương Tây để xem “họ làm như thế nào rồi trở về giúp đồng bào chúng ta”. Do thành phố Sài Gòn (thuộc thành phố Hồ Chí Minh hiện nay) nhiều năm bị Pháp chiếm đóng rồi Mỹ xâm lược, nên hầu hết di tích liên quan đến những ngày Bác Hồ ở Sài Gòn đều được giữ bí mật, hoặc chưa được nhắc tới, chưa được nghiên cứu đầy đủ; mặc dù đã có nhiều cuộc hội thảo, một số hồi ký ghi lại những ngày Bác Hồ ở Sài Gòn đã học nghề, làm nhiều công việc, thường đi vào các xóm thợ nghèo, hoặc Người hay đến khu vực cảng Sài Gòn để tìm hiểu, làm quen, tìm cách xin việc làm trên tàu, thực hiện ước mơ có những chuyến đi xa.
Theo các tài liệu chính thức, khi đến Sài Gòn, đầu tiên thầy giáo Nguyễn Tất Thành được vào ở nhà ông Lê Văn Ðạt - người bà con bên ngoại của cụ Nghè Trương Gia Mô tại số 185/1 đường Dumortier xóm Cầu Rạch Bần (nay là đường Cô Bắc quận 1), khi ấy là vựa chiếu. Vài ngày sau, cụ Nghè Trương Gia Mô và ông Hồ Tá Bang đưa Bác đến ở tại trụ sở của Thương quán Liên Thành phân cuộc, Bác đã ở nơi này khoảng 3 tháng, đó là địa chỉ số 1-2-3 Quai Testard Chợ Lớn. Sau ngày miền Nam giải phóng (tháng 4 năm 1975), cơ sở Liên Thành ở Sài Gòn mà Bác Hồ đã từng sống được đổi thành nhà số 3 và 5 đường Châu Văn Liêm, quận 5; trong đó nhà số 5 được giữ làm di tích nơi Bác Hồ rời Sài Gòn xuống tàu ra đi tìm đường cứu nước (được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng di tích lịch sử ngày 16/11/1988).
Khoảng thời gian trước ngày 02/6/1911, để chuẩn bị cho chuyện đi ra nước ngoài, Nguyễn Tất Thành bàn với một người bạn thân. Anh nói: “Tôi muốn đi ra ngoài, xem nước Pháp và các nước khác. Sau khi xem xét họ làm thế nào, tôi sẽ trở về giúp đồng bào chúng ta. Nhưng nếu đi một mình, thật ra cũng có điều mạo hiểm, ví như khi đau ốm… Anh muốn đi với tôi không?”. Khi người bạn hỏi lấy đâu ra tiền mà đi, anh Thành vừa nói vừa giơ hai bàn tay: “Đây, tiền đây... chúng ta sẽ làm việc. Chúng ta sẽ làm bất cứ việc gì để sống và để đi”.
Tàu Amiral Latouche Tréville, con tàu đưa người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành rời Bến cảng Sài Gòn ra đi tìm đường cứu nước. |
Ngày 02/6/1911, Nguyễn Tất Thành xin việc làm ở tàu Amiral Latouche Tréville, một tàu lớn vừa chở hàng vừa chở khách của hãng Chargeurs Reunis (trên ống khói có năm ngôi sao năm cánh nên dân ta gọi nôm na là hãng Năm Sao) đang chuẩn bị rời cảng Sài Gòn đi Marseille (Pháp). Ngày 03/6/1911, Nguyễn Tất Thành bắt đầu làm việc ở tàu Amiral Latouche Tréville, nhận thẻ nhân viên của tàu với tên mới: Văn Ba. Và ngày 05/6/1911, trên con tàu Amiral Latouche Tréville, từ cảng Sài Gòn, người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành đã rời Tổ quốc ra đi giữa mùa bão tố.
Người thanh niên 21 tuổi ấy ra đi với mục đích gì? Để kiếm kế sinh nhai, hay để thoả mãn một ước mơ xa lạ nào đó của tuổi trẻ. Điều đó, hơn mười năm sau chính anh đã trả lời nhà báo Nga Ossip Mandelstam rằng: “Khi tôi độ mười ba tuổi, lần đầu tiên tôi được nghe ba chữ Pháp TỰ DO, BÌNH ĐẲNG, BÁC ÁI. Đối với chúng tôi, người da trắng nào cũng là người Pháp. Người Pháp đã nói thế. Và từ thuở ấy, tôi rất muốn làm quen với nền văn minh Pháp, muốn tìm xem những gì ẩn giấu đằng sau những chữ ấy” (Báo Ogoniok, số 39, ngày 23/12/1923). Một lần khác, trả lời nhà văn Mỹ Anna Louise Strong, Người nói: “Nhân dân Việt Nam trong đó có ông cụ thân sinh ra tôi, lúc này thường tự hỏi nhau ai sẽ là người giúp mình thoát khỏi ách thống trị của Pháp. Người này nghĩ là Anh, có người lại cho là Mỹ. Tôi thấy phải đi ra nước ngoài xem cho rõ. Sau khi xem xét họ làm ăn ra sao, tôi sẽ trở về giúp đồng bào tôi”(Báo Nhân dân, ngày 18/5/1965).
Bằng sự hiểu biết của bản thân cùng với một sự mẫn cảm đặc biệt, người thanh niên Nguyễn Tất Thành với một trái tim vĩ đại mang trọn tình yêu quê hương đất nước đã bắt đầu cuộc hành trình 30 năm tìm con đường giải phóng dân tộc, giải phóng đất nước, mang theo hành trang chỉ là lòng yêu nước, thương dân sâu sắc, quyết tâm tìm con đường cứu nước.
Vào thời điểm đó, không ai biết rằng vận mệnh của dân tộc Việt Nam đã gắn liền với quyết định ra đi của một con người mà lịch sử đã chứng tỏ là sáng suốt phi thường ấy. Sự khởi đầu đó đã đi vào lịch sử dân tộc như một mốc son đánh dấu giai đoạn lịch sử vẻ vang, mở ra cuộc hành trình của toàn dân tộc Việt Nam đoàn kết, chung lòng, kiên cường đấu tranh giành độc lập, tự do cho Tổ quốc, thống nhất non sông, tiến lên xây dựng chủ nghĩa xã hội. Và hôm nay nhân dân vùng đất Cảng Quận 4 cùng với nhân dân cả nước, vẫn đang ra sức thực hiện ước mơ hoài bão của Bác Hồ, vững bước trên con đường Người đã chọn, biết tận dụng thời cơ, vượt qua khó khăn, thách thức để phát triển đất nước nhanh và bền vững, thực hiện thắng lợi mục tiêu cao cả "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh".
Nguyễn Hoài Bão (tổng hợp)